ایران: فقدان اطلاعات جان افراد دارای معلولیت را به خطر می‌اندازد
سازمان «آرتیکل ۱۹» در روز بین‌المللی افراد دارای معلولیت از مقامات ایران می‌خواهد که با بازنگری و اصلاح قوانین کشور حق آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات این گروه از مردم را کاملا منطبق با قوانین بین‌المللی و به شکلی برابر با سایرین تضمین کنند. مقامات ایران همچنین باید دست به اقدامات مناسب برای حذف موانع تبعیض‌آمیز رفتاری، محیطی و ساختاری که در مقابل افراد دارای معلولیت قرار دارد بزنند.
دنیاگیری ویروس کرونا بر موانع از پیش موجود افزوده و به‌خصوص جان و سلامت افراد دارای معلولیت را با خطراتی بیشتر مواجه کرده است. مقامات ایران باید مشخصا به تاثیر این بحران بر زندگی و سلامت افراد دارای معلولیت توجه کنند و با اقدامات مناسب از جمله اقدامات تقنینی به آن پاسخ دهند.
سلوآ غزوانی، مدیر برنامه خاورمیانه و آفریقای شمالی سازمان آرتیکل ۱۹ می‌گوید: «عدم ضمانت حقوق افراد دارای معلولیت به دسترسی به اطلاعات در چارچوب بحران جهانی حاضر که در آن پایمال شدن حق دسترسی به اطلاعات می‌تواند منجر به مرگ شود باعث نگرانی بسیار جدی ماست. مقامات ایران باید اقداماتی فوری برای تضمین حق سلامت و حیات افراد دارای معلولیت انجام دهند از جمله با تضمین موازین دسترسی‌پذیری در رابطه با حق دسترسی به اطلاعات.»
ایران عضو «کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت» است که کشورها را ملزم می‌کند که حقوق افراد دارای معلولیت، از جمله حق دسترسی به اطلاعات بدون تبعیض را تضمین کنند. ماده ۲۱ این کنوانسیون تصریح می‌کند که «دولت‌های عضو باید تمامی تدابیر مناسب را اتخاذ کنند برای تضمین اینکه افراد دارای معلولیت می‌توانند از حق آزادی بیان و عقیده از جمله آزادی درخواست، دریافت و به اشتراک گذاشتن اطلاعات و عقاید را بر مبنای برابر با سایرین و از طریق تمامی اشکال ارتباطاتی به انتخاب خود استفاده کنند.» سلوآ غزوانی افزود: «امضای این کنوانسیون سازمان ملل اگرچه قدمی مثبت است اما به خودی خود ضامن حقوق افراد دارای معلولیت نیست چرا که قوانین داخلی اصلاح نشده‌اند و یا به شکل کامل اعمال نمی‌شوند.»
قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات ایران حق درخواست اطلاعات از نهادهای عمومی را تضمین می‌کند اما فاقد مفادی است که ضامن حقوق افراد دارای معلولیت برای جستجو و دریافت اطلاعات به شکل‌های دسترسی‌پذیر باشد.
انتشار فعالانه اطلاعات معتبر و دقیق برای تضمین بهرهمندی موثر افراد دارای معلولیت از حقوق سیاسی و مدنی و همچنین حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود از جمله حق سلامت، حقوق جنسی و باروری، اشتغال و آموزش ضروری است. اطلاعات باید به اشکالی در دسترسی قرار بگیرد که پاسخگوی نیازهای متنوع افراد دارای معلولیت باشد از جمله زبان اشاره، بریل، اشکال صوتی و نسخه‌های الکترونیکی برای خوانش و درک ساده.
دسترسی به اطلاعات برای افراد دارای معلولیت در ایران
طبق قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات تمام شهروندان ایران حق درخواست اطلاعات از نهادهای عمومی، خصوصی و هر نهاد دیگری که خدمات عمومی ارائه دهد (مثلا سازمان‌های غیردولتی) را دارند. تمام این نهادها موظفند اطلاعات درخواست‌شده را ظرف ده روز کاری ارائه کنند.
این قانون قدمی رو به جلو است اما کمبودهایی جدی دارد از جمله استثناهای وسیع و مبهم بر ارائه اطلاعات و عدم تضمین حق دسترسی به اطلاعات برای غیرشهروندان. به علاوه، این قانون و آیین‌نامه‌ها و شیوه‌نامه‌های آن با موازین دسترسی‌پذیری منطبق نیستند و هیچ راه ویژه‌ای برای افراد دارای معلولیت برای درخواست و دریافت اطلاعات لازم به طرق و اشکال قابل دسترسی در نظر نمی‌گیرند. سایر موارد نقص این قانون از جمله فقدان مفاد لازم برای ترجمه به زبان‌های اقلیت‌های ملی موانع بیشتری پیش روی کسانی می‌گذارد که با لایه‌های درهم‌تنیده و چندگانه تبعیض روبرو هستند. طبق قانون اساسی تنها زبان رسمی ایران فارسی است و زبان‌های گروه‌های اتنیکی زبان‌های محلی به حساب می‌آیند که در اسناد رسمی از جمله درخواست اطلاعات و پاسخ به آن قابل استفاده نیستند. این بدین معنی است که افراد دارای معلولیت که از اقلیت‌های ملی نیز هستند با موانع مضاعفی در راه دسترسی اطلاعات مواجه‌اند.
«قانون جامع حمایت از حقوق معلولان» سال ۱۳۸۳ ایران که حقوق مشخصی برای افراد دارای معلولیت قائل شده نه مفادی در زمینه تبعیض بر بنیان معلولیت دارد و نه اشاره‌ای به برخی حقوق بنیادین از جمله حق دسترسی به اطلاعات می‌کند.
کمیته حقوق افراد دارای معلولیت سازمان ملل در مورد فقدان اطلاعات عمومی قابل دسترسی در ایران، از جمله فقدان وب‌سایت‌های قابل استفاده برای افراد دارای معلولیت و همچنین فقدان فن‌آوری ارتباطی برای آن‌ها از جمله اشکالِ ساده‌خوان ابراز نگرانی کرده است. این کمیته همچنین نگرانی خود در مورد «فقدان سامانه‌هایی که در مورد وضعیت افراد دارای معلولیت و موانعی که آن‌ها در بهرهمندی و استفاده از حقوق خود با آن روبرو هستند» ابراز کرده است.
دسترسی به اطلاعات برای افراد دارای معلولیت در زمان کووید ۱۹
چنان‌که سازمان آرتیکل ۱۹ پیش از این گفته است دسترسی به اطلاعات برای کاهش خطر انتقال ویروس، حفاظت از افراد در برابر سواطلاعات خطرناک و تضمین اینکه مردم بتوانند اطلاعات را مورد سنجش قرار دهند و به بحث بگذارند و در تصمیم‌گیری‌هایی که بر زندگی‌شان تاثیر می‌گذارد مشارکت کنند ضروری است. در نتیجه، از اقدامات لازم در اعمال راهبردهای مقابله با بحران سلامت عمومی تشخیص تعیین اطلاعاتی است که دریافت آن برای افراد و جوامع کلیدی است. نه تنها این امر باید مورد توجه قرار گیرد که چه اطلاعاتی باید ارائه شود، بلکه چگونگی ارائه اطلاعات و دسترسی‌پذیری و قابل درک بودن آن برای گستره‌ای از مخاطبین مورد نظر از جمله افراد دارای معلولیت نیز باید در نظر گرفته شود.
از زمان آغاز دنیاگیری، نهادهای مختلف و کارشناسان مستقل سازمان ملل نگرانی‌هایی در مورد خطر ویژه پیش روی افراد دارای معلولیت مطرح کرده‌اند. در خرداد ۱۳۹۹ کمیته حقوق افراد دارای معلولیت از «نگرانی خطیر خود در مورد تاثیر ویرانگر دنیاگیری کووید ۱۹ بر افراد دارای معلولیت» خبر داد. کمیته توجه‌ها را جلب شماری از منابع راهنما، پیشنهادهای سیاست‌گذاری و بیانه‌های نهادهای سازمان ملل و کارشناسان مستقل کرد. از جمله مطالبات مطرح شده از دولت‌ها، حصول اطمینان از این است که خدمات مربوط به بحران کووید ۱۹ «برای افراد دارای معلولیت بر بنیان برابر با دیگران قابل دسترسی باشند و در پلاتفرم‌های قابل دسترسی و در اشکال و با استفاده از شیوه‌های ارتباطی جایگزین متنوع ارائه شوند.»
دسترسی‌پذیری، از جمله در رابطه با دسترسی به اطلاعات مربوط به کووید ۱۹ نقشی حیاتی در تضمین این دارد که افراد دارای معلولیت در سیاست‌های عمومی مربوط به دنیاگیری مشارکت دارند. بسیاری از افراد دارای معلولیت بیماری‌های زمینه‌ایی از پیش موجود دارند که باعث می‌شود در مقایسه با بقیه جمعیت در برابر ابتلا به این ویروس آسیب‌پذیرتر باشند و در صورت مبتلا شدن با خطر بیشتر مرگ مواجه باشد. به‌اضافه، برخی افراد دارای معلولیت ممکن برای کاوش و درک پیرامونشان و امور دیگر بر پرستاران خود یا حس لامسه خود اتکا می‌کنند و این می‌تواند بر خطر ابتلای آن‌ها به ویروس بیافزاید.
سازمان آرتیکل ۱۹ ابراز نگرانی می‌کند که اطلاعات عمومی در مورد اقداماتی که در زمینه کووید ۱۹ انجام شده از جمله اطلاعات در مورد پیشگیری و درمان به طور نظام‌مند در اشکال قابل دسترسی برای افراد دارای معلولیت – مثلا زبان اشاره، فرمت ساده‌خوان و با زیرنویس – تهیه نشده است. افراد دارای معلولیت و کنشگران حقوق افراد دارای معلولیت در ایران در میان بحرانی که کووید ۱۹ ایجاد کرده از «فراموش» شدن خود گفته‌اند. آن‌ها ابراز نگرانی کرده‌اند که حتی ساده‌ترین موارد مربوط به پیشگیری نیز به شیوه‌ای که قابل دسترسی برای افراد دارای معلولیت باشد ارائه نشده است. مثلا یکی از کنشگران حقوق افراد دارای معلولیت در گفتگو با روزنامه ایران می‌گوید:
«این روزها گروه‌هایی از جامعه هستند که از بقیه مشکلات بیشتری دارند چه در مرحله پیشگیری و چه درمان… مثلا گروه ناشنوایان راه دسترسی اطلاعات‌شان از طریق زبان اشاره و نوشتار است. هیچوقت فکر کرده‌اید وقتی بخش خبری به مردم درباره بیماری آگاهی‌رسانی می‌کند اگر کسی آن‌را نشنود چه طور باید باخبر شود؟ اکثر اوقات از مترجم زبان اشاره در تلویزیون استفاده نمی‌شود و اگر هم بشود دوستان ناشنوای ما می‌گویند کیفیت خوبی ندارد و عملا این گروه به اطلاعات دسترسی ندارند و می‌توانند خودشان و دیگر اعضای جامعه را در معرض خطر قرار دهند.»
به گفته کنشگران حقوق افراد دارای معلولیت، حتی مواردی ساده مثل ویدئوی مربوط به چگونگی شستشوی دست‌ها به گونه‌ای دسترسی‌پذیر در اختیار افراد دارای معلولیت، از جمله کسانی که نابینا هستند یا مشکل بینایی دارند قرار نگرفته است. گزارش‌ها حاکی از فقدان اطلاعات مربوط به پیشگیری و سایر اطلاعات مهم در رابطه با کووید ۱۹ که به مشخصا برای افرادی که معلولیت‌شان بر حرکت‌شان تاثیر می‌گذارد طراحی و تولید شده باشند است. افراد ناشنوا و با مشکلات شنوایی نیز ابراز نگرانی کرده‌اند که حتی وقتی در تلویزیون دولتی از مترجمین زبان اشاره استفاده می‌شود از «زبان اشاره استاندارد» استفاده می‌شود که برای‌آن‌ها قابل درک نیست. علیرغم شکایت‌های متعدد، مقامات هنوز در تلویزیون دولتی از زبان اشاره‌ای که قابل استفاده و درک افرد ناشنوا و دارای مشکلات شنوایی باشد استفاده نمی‌کنند.
به علاوه افراد دارای معلولیت اشاره کرده‌اند که برخی اقدامات انجام‌شده در رابطه با کووید ۱۹ مثل پوشیدن ماسک و ممنوعیت حضور مترجمین در بیمارستان‌ها موانع بیشتری در راه دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی برای آن‌ها ایجاد کرده است. پوشیدن ماسک توسط کادر پزشکی در وضعیتی که مترجمین زبان اشاره برای افرادی که ناشنوا هستند فراهم نمی‌شود به این معنی است که این افراد ممکن است قادر به دسترسی به اطلاعات ضروری در رابطه با سلامت خود در زمان مناسب نباشند. سازمان آرتیکل ۱۹ ابراز نگرانی می‌کند که ناکامی در ارائه شیوه‌های جایگزین برای تضمین دسترسی کامل به اطلاعات مربوط به کووید ۱۹ برای افراد دارای معلولیت باعث عمیق‌تر شدن تبعیض‌های موجود در ارائه خدمات بهداشتی و مراقبتی می‌شود. پژوهش و مستندسازی سازمان‌های حقوق بشری نشان می‌دهد که رویکردهای تبعیض‌آمیز و فقدان آگاهی در رابطه با حقوق افراد دارای معلولیت در میان کادر پزشکی دسترسی افراد دارای معلولیت به مراقبت‌های پزشکی در ایران را با مشکلات جدی مواجه می‌کند. بر اساس این پژوهش‌ها، در برخی موارد کادر بهداشتی-درمانی اطلاعات جامع درباره روند درمان یا عوارض جانبی احتمالی را به اشکال قابل دسترسی در اختیار افراد دارای معلولیت قرار نمی‌دهند و رضایت آگاهانه آن‌ها را کسب نکرده‌اند.
تبعیض و نابرابری ریشه‌دار علیه افراد دارای معلولیت باعث شده آن‌ها از اقدامات مرتبط به دنیاگیری کووید ۱۹ کنار گذاشته شوند. این امر تاثیراتی ویرانگر دنیاگیری بر زندگی و سلامت آن‌ها را افزایش داده است. مقامات ایران باید دست به اقداماتی فوری برای اجرای کامل، موثر و جامع کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت بزنند و اطمینان کسب کنند که افراد دارای معلولیت در تمامی اقدامات عمومی اتخاذ شده در رابطه با کوید ۱۹ مشارکت دارند.